LAREN - Drie arrestatiegolven door de Duitse Sicherheitspolizei in het najaar van 1944 brachten zware klappen toe aan het verzet in Laren, Harfsen en Eefde. De Sicherheitsdienst pakte tientallen verzetslieden en onderduikers op, van wie een aantal nooit terugkeerde. Die gebeurtenissen vormen de aanleiding voor het boek ‘Zus; Verloren tussen verraad en verzet’ van de Zwolse journalist en schrijver Jan Braakman. Het boek verschijnt op 14 maart.

Nog tijdens de bezetting hadden verzetsgroepen in de Achterhoekse dorpen Laren en Eefde een sterk vermoeden over wie verantwoordelijk was voor de arrestatiegolf. Een verzetslid, een jonge vrouw uit Zutphen met de verzetsnaam Zus, zou onder een hoedje gespeeld hebben met de Duitse bezetter. Maar was dat ook zo?

Zus speelde ongelukkige rol

Op 14 oktober 1944 werd boerderij Slagman in Harfsen door de Sicherheitspolizei overvallen. Twee weken later, op 2 november, volgde een arrestatiegolf in Laren. En drie weken later, op 21 november 1944, zette de Sicherheitspolizei een val op om het Eefdese verzet een klap toe te brengen.

Jan Braakman - zelf afkomstig uit Laren - dook in de archieven en reconstrueerde de gebeurtenissen vanaf de arrestatiegolf in Laren op 2 november 1944. Dat was de dag waarop de toen 20-jarige Zus werd gearresteerd in de bossen van Verwolde. Zij verbleef daar in het gezelschap van de later gefusilleerde Deventer verzetsman Piet Tjittes.

Braakman komt tot de conclusie dat Zus op zijn zachtst gezegd een ongelukkige rol heeft gespeeld in de tragische gebeurtenissen die volgden op de arrestaties op 2 november 1944. Zij kwam zelf in de gevangenis terecht van de landwacht aan de Assenstraat in Deventer. Daar werd ze verhoord door de Sicherheitsdienst en na korte tijd weer vrijgelaten.

Verzet koesterde argwaan jegens Zus

Die vrijlating wekte argwaan bij het verzet. Verzetslieden uit Eefde probeerden klaarheid in de zaak te brengen door Zus nader aan de tand te voelen. Dat liep volledig uit de hand, waardoor op 21 november 1944 een groot aantal verzetslieden in Eefde werd opgepakt. Sommigen van hen overleefden de oorlog niet. Wim de Boone, Eppie Enserink en Gerhard Oortgiezen uit Eefde werden door de Duitse bezetter gefusilleerd of ze stierven aan ontberingen opgelopen in een Duits kamp.

Bij zijn onderzoek voor het boek sprak Braakman uitgebreid met de hoofdpersoon Zus. Na haar overlijden in 2017 kreeg hij toegang tot haar dossiers in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging. Braakman: “In die archieven zit veel informatie die tot nu toe niet bekend was. Zus is na de oorlog meermaals verhoord door de verzets- en politieman Edo Westendorp, die voor de Politieke Opsporingsdienst werkte. De verslagen van zijn verhoren met Zus en met andere getuigen werpen nieuw licht op de gebeurtenissen in het najaar van 1944.”

© PR

Zus had rol bij arrestaties in Eefde

Zus had zeker een dubieuze rol bij de arrestaties in Eefde, maar het verzet opereerde ook niet heel slim. “Een voormalig verzetsman zei daar destijds over dat het niet meer als ‘illegaal werk’ kon worden beoordeeld”, zegt Braakman. “Hij vond het ‘stom of misdadig’.” De arrestaties in Harfsen en Laren, die de aanleiding vormden voor de verdenking van Zus, kunnen op geen enkele manier op het conto van de Zutphense vrouw geschreven worden, zegt Braakman.

Braakman deed onderzoek in Nederlandse, Zwitserse, Duitse en Amerikaanse archieven. Onderzoek in het buitenland was vooral gericht op de Ortskommandant in Zutphen, die in het najaar van 1940 een kortstondige relatie met Zus zou hebben gehad. “Ik heb die man wel in de archieven kunnen traceren, maar er was nauwelijks iets terug te vinden over zijn verblijf in Zutphen. Zus had mij verteld dat het om een Zwitser ging, wat ik ongeloofwaardig vond. Maar het klopte wel. De Zutphense Ortskommandant was een van de weinige Zwitsers die bij de Duitse Wehrmacht dienden.”

Echte naam Zus niet genoemd

Hoewel de werkelijke naam van Zus in Zutphen en omstreken niet onbekend is, koos de schrijver ervoor haar naam niet in het boek te noemen. “Toen ik met haar sprak hebben we het daar uitgebreid over gehad. Ik heb besloten haar verzetsnaam te gebruiken, ook om de privacy van nabestaanden te beschermen.”

Braakman zegt te hebben ervaren dat nabestaanden in het algemeen veel last hebben gehad van het ‘foute’ verleden van hun ouders, zonder daar part noch deel aan gehad te hebben. “Het feit dat een groot deel van de Nederlanders nu nog steeds vindt dat nabestaanden van mensen die in de oorlog ‘fout’ waren geen overheidsfuncties zouden mogen vervullen, is wat dat betreft zorgwekkend. Je hoeft de daders niet te vergeven of te vergeten, maar je mag nabestaanden niet veroordelen voor de daden van de ouders of grootouders.”

Zus | Verloren tussen verraad en verzet door Jan Braakman (ISBN 9789463675802) verschijnt vanaf 14 maart 2025. De publicatie van het boek is mede mogelijk gemaakt dankzij financiële ondersteuning door Laren & Oranje en de Historische Vereniging Zutphen.